دانشکده طب سنتی ایرانی

         این عملیات، در منطقه جبهه جنوبی (غرب رود کارون)،‌ با رمز عملیات یا علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام، در تاریخ 10 اردیبهشت‌ماه تا سوم خردادماه سال 1361 آغاز شد. مهمترین اهداف آن آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه، همچنین خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن بود.

برای پی بردن به عمق این افتخار و بررسی ابعاد این عملیات به مناسبت سالروز آغاز این عملیات غرورآفرین، خبرنگار تسنیم به بخشی از تاریخ شفاهی در گفت‌وگو با سردار «عبدالمحمد کوچک»، جانشین طرح عملیات تیپ هفت ولی‌عصر(عج)، یادگار هشت سال دفاع مقدس و نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس، به شرح عملیات‌ بیت‌المقدس پرداخته است که در ادامه از نظر شما مخاطبان می‌گذرد.

سردار کوچک در این باره می‌گوید: در حالی که اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهم‌ترین برگ برنده این کشور برای وادار ساختن ایران به شرکت در هر گونه مذاکرات صلح تلقی می‌شد، آزادسازی این شهر می‌توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

بر همین اساس با توجه به این که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که همچنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند، و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح‌المبین قطعی و مسجل می‌پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره به ضرورت حفظ این منطقه پرداخت.

بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح‌المبین در حالی که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می‌شد به تمام یگان‌های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

کوچک با اشاره به اهداف این عملیات گفت: مهم‌ترین اهدافی که در این عملیات دنبال می‌شد عبارت بودند: انهدام نیروی دشمن، حداقل بیش از دو لشکر، آزادسازی حدود 5400 کیلومترمربع از خاک ایران از جمله شهرهای خرمشهر، هویزه و پادگان حمید، خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن، تأمین مرز بین‌الملی حدّ فاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه و آزادسازی جاده اهواز ـ خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز ـ آبادان از برد توپخانه دشمن، از جمله اهداف این عملیات بوده است.

این یادگار دفاع مقدس در ادامه با اشاره به منطقه عملیات اظهار داشت: منطقه عمومی عملیات بیت‌المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می‌شود.

وی در ادامه بیان کرد: منطقه مزبور به جز جاده نسبتاً مرتفع اهواز ـ خرمشهر، فاقد هرگونه عارضه مهم برای پدافند است. همین امر سبب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح بودن برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیروهای پیاده به دلیل در دید و تیر قرار داشتن نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز ـ خرمشهر، شهر هویزه، و رودخانه‌های کارون، کرخه کور و اروند بود.

وی با بیان اینکه فتح خرمشهر، یکی از نتایج بزرگ عملیات بیت‌المقدس بود ولی تنها نتیجه آن نبود، گفت: در این نبرد که یکی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین عملیات‌ها در دوران جنگ تحمیلی است، حدود 5400 کیلومتر مربع از خاک کشور که در جنوب استان خوزستان به اشغال صدامیان در آمده بود آزاد شد. این وسعت چندین برابر مساحت چند کشور همجوار ایران است که دشمن در آن با حداکثر توان نظامی خود، یعنی با شش لشکر شامل سه لشکر زرهی، یک لشکر مکانیزه و دو لشکر پیاده و ده تیپ مستقل پدافند می‌کرد و با استفاده از 1400 دستگاه تانک، 1200 دستگاه نفربر زرهی و بیش از پانصد توپخانه صحرایی و حدود هشتاد هزار نیروی نظامی این منطقه را در کنترل خود داشت.

کوچک با اشاره به طرح این عملیات گفت: در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سوی مرز بین‌المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مد نظر قرار گرفته و چنین استدلال می‌شود که حمله به جناح دشمن، که عمدتاً به سمت شمال آرایش گرفته بود عامل موفقیت عملیات است. و همچنین شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جاده آسفالته اهواز ـ خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیشروی به سمت مرز و تأمین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

این یادگار هشت سال دفاع مقدس و نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس در ادامه بیان کرد: بر همین اساس، محورهای عملیاتی هر یک از قرارگاه‌ها مقرر شد: محور شمالی، قرارگاه قدس با عبور از رودخانه کرخه، محور میانی قرارگاه فتح با عبور از رودخانه کارون و پیشروی به سمت جاده اهواز ـ خرمشهر، محور جنوبی قرارگاه نصر با عبور از کارون و پیشروی به سمت خرمشهر و تیپ 7 ولی‌عصر(عج) که موضوع اصلی این پروژه بود و تحت امر قرارگاه نصر، وارد عمل شوند و در این محور به عملیات بپردازند.

وی با اشاره به شرح عملیات گفت: عملیات بیت‌المقدس در 30 دقیقه بامداد روز 10 اردیبهشت 1361 با قرائت رمز عملیات «بسم الله الرحمن الرحیم، بسم الله القاسم الجبارین، یا علی ابن ابی‌طالب» از سوی فرماندهی آغاز شد.

وی افزود: شهید آیت‌الله صدوقی و آیت‌الله مشکینی نیز که در کنار فرماندهان سپاه و ارتش در قرارگاه کربلا حضور داشتند هر یک به طور جداگانه پیام‌هایی را به وسیله بیسیم خطاب به رزمندگان قرائت کردند و عملیات بیت‌المقدس به چهار مقطع زمانی تقسیم شد.

مرحله اول عملیات بیت‌المقدس

وی با اشاره به شرح مرحله اول عملیات بیت‌المقدس گفت: در محور قرارگاه قدس شمال کرخه کور به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد پیشروی نیروها به سختی امکان‌پذیر بود و در این میان تنها تیپ‌های 43 بیت‌المقدس و 41 ثارالله موفق شدند از مواضع دشمن عبور کرده و منطقه‌ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان‌ها باعث شده بود که فشار شدید دشمن بر آنها وارد شود.

در محور قرارگاه فتح، یگان‌های خودی ضمن عبور از رودخانه به سرعت خود را به جاده اهواز ـ خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در جاده مذکور پرداختند.

در محور قرارگاه نصر، به دلیل تأخیر در حرکت و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز ـ خرمشهر و همچنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر دست یافته و به قرارگاه فتح ملحق شوند. الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، ولی برخی رخنه‌ها همچنان باقی بود تا این که سرانجام پس از 5 روز، جاده اهواز ـ خرمشهر از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 تثبیت و کلیه رخنه‌ها ترمیم شد.

مرحله دوم عملیات بیت‌المقدس

کوچک در ادامه با اشاره به اهداف مرحله دوم عملیات گفت: در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه‌های فتح و نصر از جاده اهواز ـ خرمشهر به سمت مرز پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز مأموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کند و سپس آن را گسترش دهد.

عملیات در این مرحله در ساعت 22:30 روز 16 اردیبهشت 61 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان‌های قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشارهای دشمن به مرز رسیده و به قرارگاه فتح ملحق شدند. دشمن با مشاهده جهت پیشروی نیروهای ایران به طرف مرز، لشکرهای 5 و 6 خود را به عقب کشاند.

به نظر می‌رسید این عقب‌نشینی با دو هدف انجام شده باشد؛ یکی جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها و دیگری تقویت هرچه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.

در پی این عقب‌نشینی که از ساعات اولیه روز 18 اردیبهشت 61 آغاز شده بود نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آنها را که از قافله عقب مانده بودند به اسارت خود در آوردند و در نتیجه جاده اهواز ـ خرمشهر تا انتهای جنوب منطقه که توسط قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف شده بود و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه، آزاد شدند.

مرحله سوم عملیات بیت‌المقدس

کوچک با اشاره به مرحله سوم عملیات که در آخرین ساعات روز 19 اردیبهشت بود گفت: در این مرحله قرارگاه نصر مأموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز کند. نیروهای عمل‌کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند در آخرین ساعات روز 19 اردیبهشت عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط پدافندی‌اش، نیروهای خودی در انجام مأموریت خود توفیق نیافتند.

تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست مواجه شد، به همین خاطر تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان‌ها داده شود. همچنین مقرر شد دو تیپ المهدی(عج) و امام سجاد(ع) از قرارگاه فجر نیز در حرکت بعدی استفاده کنند.

مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس

جانشین طرح عملیات تیپ هفت ولی‌عصر(عج) با بیان اینکه مرحله چهارم از یک تا چهار خرداد سال 1361 بود، گفت: سرانجام در ساعت 22:30 اول خرداد 1361 تلاش برای آزادسازی خرمشهر با رمز «بسم الله القاسم الجبارین یا محمدبن عبدالله(ع)» آغاز شد. در برابر تک سریع و غافلگیرانه، نیروهای عراقی دچار وحشت و سرگردانی شدید شدند و نتوانستند واکنش مهم و سریعی از خود نشان بدهند و ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد.

حضور قدرتمند تیپ 7 حضرت ولی‌عصر(عج) در کنار دژ مرزی شلمچه، تنها تنگنایی بود که دشمن تلاش داشت با پاتک‌های سنگین به کمک نیروهای خود آن را به تسخیر درآورد. در واقع این تیپ، مهمترین علت اضمحلال ارتش عراق در این منطقه به حساب می‌آمد هر چند از روبرو و از سمت چپ مورد تهدید و آتش بی‌امان دشمن نیز بود. و از طرفی فرار افسران و درجه‌داران و سربازان عراقی از منطقه خرمشهر از راه رودخانه اروند که گویای از هم پاشیدگی سازمان یگان‌های دشمن بود نیز، به دلیل حضور قدرتمند تیپ 7 که در کنار همین دژ بودند ناموفق ماند و این تیپ، مانع از فرار نیروهای ارتش بعث از راه زمین شد.

در روز دوم خرداد نتیجه پیکار بسیار درخشان بود و قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود رسید. تعداد اسرای عراقی در این روز از 2830 نفر تجاوز کرد و یگان‌هایی از دشمن که در منطقه بین نهر عرایض و شلمچه، مستقر بودند، به میزان زیاد منهدم شدند.

با وجود حضور گسترده هواپیماهای عراقی در آسمان منطقه، عقابان تیزپرواز نیروی هوایی ارتش در پشتیبانی از یگان‌های رزمنده در صحنه عملیات بیت‌القدس حضوری فعال داشتند و با بمباران پل شناور عراقی‌ها بر روی شط‌ّالعراب و مناطق تجمع آنان در آن سوی رودخانه، نقش ارزنده‌ای در آزادسازی خرمشهر ایفا کردند.

همچنین در اواخر روز دوم خرداد، قرارگاه کربلا پس از بررسی آخرین وضعیت، تصمیم گرفت تا با ورود به شهر، آن را از لوث وجود نیروهای عراقی پاک کند و در سه بامداد روز سوم خرداد، واحدهایی از رزمندگان ایران به آن سوی رودخانه وارد شدند. از طرف دیگر، جمعی از نیروهای عراقی با استفاده از تاریکی شب و قایق اقدام به فرار کردند که تعدادی از این قایق‌ها توسط تکاوران نیروی دریایی هدف قرار گرفت و سرنشینان آنها غرق شدند.

نیروهای عراقی از ساعت سه و پنجاه دقیقه بامداد تا نیم بعد از ظهر روز سوم خرداد از سمت شلمچه سه بار اقدام به پاتک کردند و تلاش کردند تا از طریق جاده شلمچه ـ خرمشهر حلقه محاصره خرمشهر را بشکنند، اما هر بار با پایداری و مقاومت دلاورانه رزمندگان ایرانی مواجه شدند و با دادن خساراتی عقب‌نشینی کردند.

این نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس در ادامه جزئیات مرحله چهارم عملیات گفت: در ساعت 11 صبح روز سوم خرداد در حالی که درگیری شدیدی بین قوای ایرانی و نیروهای عراقی در شمال نهر خین جریان داشت و دشمن در فکر شکستن حلقه محاصره خرمشهر بود، رزمندگان ایرانی از جناح غرب و خیابان کشتارگاه وارد شهر شدند. ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند اندکی مقاومت کرد که آن هم به سرعت در هم شکسته شد.

همچنین در ساعت 12 قوای ایران از سمت شمال و شرق وارد شهر شدند و نیروهای متجاوز بعثی که 24 ساعت در محاصره کامل قرار داشتند، راهی جز اسارت یا فرار و یا کشته شدن نداشتند؛ بدین جهت واحدهای عراقی گروه گروه به اسارت رزمندگان در آمدند. در ساعت 2 بعد از ظهر، خرمشهر به طور کامل آزاد شد و پرچم پر افتخار جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع و پل تخریب شده خرمشهر به اهتزار در آمد.

خرمشهر پس از 35 روز پایداری و مقاومت، در 4 آبان 1359 به اشغال دشمن در آمده بود و پس از 578 روز یعنی 19 ماه اسارت، بار دیگر به آغوش گرم میهن اسلامی بازگشت. همچنین رزمندگان در اولین اقدام خود پس از آزادسازی شهر، نماز شکر را در مسجد جامع خرمشهر اقامه کردند.

خبر آزادسازی خرمشهر به سرعت در همه جا پیچید و ملت ایران را که مدت‌ها در آرزوی شنیدن چنین خبر مسرّت‌بخشی بودند غرق در شادی کرد. مردم به خیابان‌ها ریختند و با پخش شیرینی به جشن و شادی پرداختند.

این نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس در ادامه به نتایج عملیات بیت‌المقدس اشاره کرد و گفت: طی عملیات بیت‌القدس، 5038 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز ـ خرمشهر آزاد شدند. علاوه بر این، شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج شدند؛ همچنین 180 کیلومتر از خط مرزی تأمین شد.

با فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تأیید کارشناسان و تحلیلگران نظامی قرار گرفت. فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند. عملیات بیت‌المقدس موجب شد تا کشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند. همچنین طی عملیات حدود نوزده هزار تن از نیروهای دشمن به اسارت درآمده و بالغ بر شانزده هزار تن کشته و زخمی شدند.