تاسوعا و عاشورای حسینی (ع) تسلیت باد
واقعه عاشورا (از نگاه آمار)
واقعه عاشورا ماجرای نبرد امام حسین(ع) در دهمین روز ماه محرم سال ۶۱ق. در سرزمین کربلا با سپاهیان یزید بن معاویه به فرماندهی عمر بن سعد که به شهادت آن حضرت، یاران و خویشاوندانش منجر شد. بازماندگان کاروان -زنان و فرزندان- به اسارت به کوفه و شام برده شدند. این واقعه نزد شیعیان اهمیت بسیاری دارد و آنان در نقاط مختلف جهان هر ساله به مناسبت این واقعه عزاداری می‌کنند و به ذکر فضایل امام حسین(ع) و شهیدان عاشورا می‌پردازند.
تعداد نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع)
مورّخان، آمار نامه‌هایی که در مکه به دست امام حسین(ع) رسید، گوناگون نوشته‌اند:
- گروهی تعداد نامه‌ها را ۱۵۰ نامه نوشته‌اند که هر نامه متعلق به یک یا دو و یا چهار نفر بوده است.[۱]
- طبری تعداد نامه‌ها را حدود ۵۳ نامه دانسته است.[۲]
- بلاذری ۵۰ نامه برشمرده است.[۳]
- در کتاب الملهوف و اعیان الشیعه تعداد نویسندگان نامه‌ها ۱۲هزار نفر شمرده شده است. (هر نامه دربردارنده چندین امضا بوده است.)[۴]
گزارش ۱۵۰ نامه قائلان بیشتری دارد و برخی از منابع آن قدمت بیشتری دارند.
در کوفه
بیعت کنندگان با مسلم بن عقیل
تعداد کوفیان بیعت کننده با مسلم بن عقیل نیز در منابع تاریخی متفاوت نقل شده است.
- بسیاری از منابع، آمار بیعت کنندگان را ۱۸هزار نفر نوشته‌اند.[۵]
- برخی ۱۲هزار نفر[۶]نوشته‌اند.
- در خبری به نقل از امام باقر(ع) آمار بیعت کنندگان ۲۰ هزار نفر بیان شده است.[۷]
- ابن اعثم و خوارزمی بیش از ۲۰ هزار نفر،[۸]
- ابن شهرآشوب ۲۵هزار نفر،[۹]
- ابن قتیبه و ابن عبد ربه بیش از ۳۰ هزار نفر،[۱۰] و
- ابن عساکر و ابن نما حلی به نقل از شعبی، ۴۰ هزار نفر[۱۱] گزارش کرده‌اند.
در گزارشی، زید بن علی در پاسخ سلمة بن کهیل بیعت‌کنندگان با جدش امام حسین(ع) را هشتاد هزار نفر ذکر کرده است[۱۲] که به نظر می‌رسد این رقم نزدیک به تعداد افرادی است که آمادگی خود را برای جنگ با سپاه یزید اعلام کردند.
گزارش طبری از ابومخنف که ۱۸هزار نفر را گزارش کرده است، از اعتبار بیشتری برخوردار است، به ویژه آن که منابع کهن دیگر نیز این آمار را تأیید کرده‌اند.
کوفیان آماده برای نبرد
در برخی گزارش‌ها آمده است که آمار کوفیان آماده برای جنگ با لشکر یزید ۱۰۰هزار نفر بودند.[۱۳]
قیام کنندگان همراه مسلم
ابوالفرج اصفهانی می‌نویسد: هنگام خروج مسلم، کوفیان نزد وی اجتماع کردند تا آن جا که مسجد و بازار کوفه از جمعیت پر شد.[۱۴]
- ابن سعد و ذهبی، همراهان مسلم را در قیام کوفه، ۴۰۰ نفر،[۱۵]
- طبری و شیخ مفید ۴هزار نفر[۱۶]
- ابن اعثم، مسعودی و خوارزمی، ۱۸هزار یا بیشتر،[۱۷]
- ابن شهرآشوب، ۸هزار نفر[۱۸]
- و ابن حجر عسقلانی ۴۰ هزار نفر[۱۹] نوشته‌اند.
محاصره کنندگان مسلم
در جریان دستگیری مسلم توسط نیروهای حکومت کوفه، برخی منابع، تعداد افرادی را که مأمور انجام این کار شده بودند، ۶۰ یا ۷۰ نفر[۲۰] و برخی دیگر ۱۰۰ نفر[۲۱] یا ۳۰۰ نفر[۲۲] نوشته‌اند.
مدت حرکت امام
قیام امام حسین(ع) از روزی که بیعت با یزید را نپذیرفت تا روز عاشورا ۱۷۵ روز به طول انجامید که از این زمان، ۱۲ روز در مدینه و ۴ ماه و ۱۰ روز در مکه و ۲۳ روز در راه مکه تا کربلا و ۸ روز در کربلا (دوم تا دهم محرم) سپری شد.
تعداد منزل‌های بین راه
امام حسین(ع) ۱۸ منزلگاه میان مکه و کوفه (حدود ۴۳۰ کیلومتر) را برای رسیدن به کربلا پشت سر گذاشت. فاصله میان هر دو منزلگاه بین ۳ تا ۵ فرسخ (۱۶ تا ۲۷ کیلومتر) بود.
آمار اصحاب امام حسین(ع)
متاسفانه هیچ شیوه‌ای برای دست یافتن به آمار دقیق و حقیقی یاران امام حسین(ع)، وجود ندارد و مستندات و مدارک دست اول یعنی شاهدان عینی تعداد یاران امام(ع) را گوناگون نقل کرده‌اند و نیز در ثبت و ضبط نام افراد در منابع تاریخ و حدیث، از نظم و قاعده مشخصی پیروی نشده است و گاه یک نفر به اعتبار اسم، کنیه، نام پدر یا مادر و یا حتی با مشخصات تیره و تبار، به چند شکل ثبت شده است و از سوی دیگر تعداد یاران امام حسین(علیه‌السلام) در همه مراحل قیام، ثابت نبوده، بلکه عده‌ای از کاروان امام جدا و عده‌ای به آن می‌پیوستند.
با توجه به آنچه گفته شد برای آنکه تا حد امکان، گزارش روشنی در این باره ارائه شود، آمار اصحاب امام(ع) در چهار مقطع زمانی و مکانی از مراحل قیام، بررسی و ارائه می‌شود:
هنگام خروج از مدینه
بسیاری از منابع، هیچ سخنی از تعداد همراهان امام(ع) به میان نیاورده‌اند.[۲۳] تنها رقمی که در این باره وجود دارد، در روایت شیخ صدوق از امام صادق(ع) است که در آن تعداد یاران و اهل بیت همراه امام حسین(ع) هنگام خروج از مدینه، ۲۱ نفر گزارش شده است.[۲۴]
هنگام خروج از مکه
- ابن سعد و ابن عساکر تعداد همراهان امام(ع) را ۶۰ نفر از کوفیان و ۱۹ نفر از بنی هاشم (مرد، زن و کودک) نوشته‌اند.[۲۵]
- ابن اعثم، خوارزمی، محمد بن طلحه شافعی، اربلی و ابن صباغ مالکی همراهان امام(ع) را هنگام خروج حضرت از مکه ۸۲ نفر نوشته‌اند.[۲۶]
- ابن قتیبه دینوری و ابن عبد ربه از زبان مسلم بن عقیل هنگام شهادتش (که مصادف با زمان خروج امام(ع) از مکه بوده) همراهان امام حسین(ع) از زن و مرد را، ۹۰ نفر نوشته‌اند.[۲۷]
- ابن کثیر، همراهان امام(علیه‌السلام) را نزدیک به ۳۰۰ نفر نوشته است.[۲۸]
در کربلا (پیش از عاشورا)
- عمّار دهنی به نقل از امام باقر(ع) یاران امام حسین(ع) را هنگام ورود به کربلا ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) ذکر کرده است.[۲۹]
- برخی مورخان ۸۹ نفر نوشته‌اند، با این توضیح که ۵۰ نفر اصحاب امام، ۲۰ نفر از سپاه دشمن (که به امام پیوستند) و ۱۹ نفر از اهل بیت امام (ع).[۳۰] برخی مورخان، تعداد سواران امام را ۳۲ نفر در مسیر کربلا نوشته‌اند.[۳۱]
- یعقوبی اصحاب و اهل بیت امام را ۶۲ یا ۷۲ نفر گزارش کرده است.[۳۲]
- مسعودی تنها مورخی است که آمار اصحاب امام را هنگام روانه شدن به کربلا به همراه سپاه حرّ، ۵۰۰ سوار و حدود ۱۰۰ پیاده نوشته است.[۳۳]
- ابن شهر آشوب تعداد یاران امام را در کربلا (پیش از عاشورا) ۸۲ نفر نوشته است.[۳۴]
- ابن أبّار بلنْسی (م ۶۵۸ ق) بیش از ۷۰ نفر پیاده و سواره نوشته است.[۳۵]
روز عاشورا
- مشهورترین و پرگوینده‌ترین قول، ۷۲ نفر است. ابومخنف به نقل از ضحاک بن عبدالله مشرقی، یاران امام حسین(ع) را در روز عاشورا ۷۲ نفر (۳۲ نفر سواره و ۴۰ پیاده) نوشته است.[۳۶]
- گزارش حصین بن عبدالرحمن از سعد بن عبیده که یاران امام(ع) را نزدیک به ۱۰۰ نفر دانسته است.[۳۷]
- طبری از ابومخنف از قول زید بن علی، یاران امام(ع) را ۳۰۰ نفر نوشته است.[۳۸].
- قاضی نعمان مغربی، کم‌تر از ۷۰ نفر را نیز گفته است.[۳۹]
- مسعودی نویسنده کتاب اثبات الوصیه ۶۱ نفر نوشته است.[۴۰]
- خوارزمی (بنابر روایتی) ۱۱۴ نفر نوشته است.[۴۱]
- سبط ابن جوزی، ۱۴۵ نفر (۴۵ نفر سواره و ۱۰۰ نفر پیاده) نوشته است.[۴۲]
- ابن حجر هیتمی، بیش از ۸۰ نفر (هشتاد و چند نفر) نوشته است.[۴۳]
- دانشنامه امام حسین(ع) آمار شهیدان کربلا را ۱۵۵ نفر دانسته است و بیشتر از این تعداد را دارای منابع معتبر نمی‌داند.[۴۴]
ترکیب قبیله‌ای یاران امام حسین(ع)
یکی از محققان معاصر، فهرستی ۱۰۴ نفره از ترکیب قبیله‌ای شهدای بنی هاشم و غیر آنان از آغاز نهضت به شرح ذیل آورده است:
- هاشمیان و موالی آنان (با احتساب مسلم بن عقیل): ۲۶ نفر،
- اسدیان: ۷ نفر،
- همْدانیان: ۱۴ نفر،
- مذْحجیان: ۸ نفر،
- انصار: ۷ نفر،
- بجلیان و خثعمیان: ۴ نفر،
- کنده: ۵ نفر،
- غفاریان: ۳ نفر،
- کلبیان: ۳ نفر،
- ازْدیان: ۷ نفر،
- عبدیان: ۷ نفر،
- تیمیان: ۷ نفر،
- طائی‌ها: ۲ نفر،
- تغلبیان: ۵ نفر،
- جهنیان: ۳ نفر،
- تمیمیان: ۲ نفر،
- افراد متفرقه: ۳ نفر.[۴۵]
آمار لشکر عمر سعد
تعداد سپاه
- برخی منابع، نام فرماندهان سپاه دشمن را با تعداد افراد تحت فرمان شان، به تفصیل گزارش کرده و مجموع آن را ۲۲ هزار نفر نوشته‌اند.[۴۶]
- شیخ صدوق بنا بر دو روایت از امام صادق(ع) و امام سجاد(ع) آمار لشکر عبیدالله را ۳۰ هزار نفر نوشته است.[۴۷]
- مسعودی، صاحب کتاب اثبات الوصیه ۲۸ هزار نفر گزارش کرده است.[۴۸]
- طبری شیعی ۱۴ هزار نفر نگاشته است.[۴۹]
- ابن شهر آشوب ۳۵ هزار آمار داده، اما هنگام گزارش نام فرماندهان هر بخش، تعداد افراد تحت فرمان آنان را در مجموع، ۲۵ هزار نفر نوشته است.[۵۰]
- سبط ابن جوزی ۶ هزار نفر نگاشته است.[۵۱]
- گزارش دیگری آمار سپاه دشمن را تا ۶ محرم، ۲۰ هزار نفر نوشته است.[۵۲]
- ابن عنبه ۳۱ هزار نفر گزارش کرده است.[۵۳]
- ملا حسین کاشفی ۳۲ هزار و ۱۷ هزار را نیز گزارش کرده است.[۵۴]
- خصیبی مجموعا ۵۶ هزار گزارش کردہ است[۵۵]
آمار کشته ها
شیخ صدوق (م ۳۸۱ق) و به پیروی از او، محمد بن فتّال نیشابوری (م ۵۰۸ق) تعداد کشته‌های دشمن توسط برخی از اصحاب امام(ع) را چنین نوشته‌اند:
- حرّ بن یزید: ۱۸ نفر،
- زهیر بن قین: ۱۹ نفر،
- حبیب بن مظاهر: ۳۱ نفر،
- عبدالله بن ابی عروه غفاری: ۲۰ نفر،
- بریر بن خضیر: ۳۰ نفر،
- مالک بن انس کاهلی: ۱۸ نفر،
- یزید بن زیاد بن مهاصر کندی (ابوالشعثاء): ۹ نفر،[۵۶]
- وهْب بن وهْب (یا عبدالله بن عمیر کلبی) : ۷ (یا ۸) نفر،
- نافع بن هلال: ۱۳ نفر،[۵۷]
- عبدالله بن مسلم بن عقیل: ۳ نفر،
- علی اکبر: ۵۴ نفر،
- قاسم ابن الحسن: ۳ نفر.[۵۸]
طبق این گزارش، تعداد کشته‌های دشمن توسط برخی از یاران امام(ع)، ۲۲۵ (یا ۲۲۶) نفر است.
ابن شهر آشوب، آمار کشته‌های دشمن را بیش از آمار شیخ صدوق نوشته است. برای نمونه، او تعداد کشته‌شدگان توسط افراد را چنین گزارش کرده است:
- حرّ، بیش از ۴۰ نفر،
- حبیب بن مظاهر، ۶۲ نفر،
- زهیر بن قین، ۱۲۰ نفر،
- حجاج بن مسروق، ۲۵ نفر،
- عون بن عبدالله بن جعفر، ۲۱ نفر،
- علی اکبر، ۷۰ نفر
- و ... .[۵۹]
ابومخنف تعداد کشتگان لشگر عمر بن سعد را ۸۸ نفر دانسته است.[۶۰]
مناقب از ابومخنف[یادداشت ۱] نقل کرده که چون امام برزمین افتاد اسب او به حمایت او بر سواران حمله می کرد و هر سواری را که بر زمین می‌افکند او را با پایش لگدمال می‌کرد و اینگونه ۴۰ تن را کشت. آنگاه خود را به خون حسین علیه السلام آغشته کرد و در حالی که بلند شیهه می‌کشید و دست‌هایش را برزمین می‌زد به سمت خیمه روی آورد. [۶۱]
آمار شهدا
برخی از نویسندگان تلاش بسیاری برای ارائه فهرستی کامل و دقیق از شهدای کربلا کرده‌اند، اما به دلایل محدودیت‌های موجود در منابع تحقیقی، موفق به ارائه آمار کاملا دقیق و حقیقی نشده‌اند.[۶۲]
مجموع شهدا
- مشهورترین گزارش در این باره، ۷۲ نفر است.[۶۳]
- فضیل بن زبیر از اصحاب امام صادق و امام باقر(علیهما السلام) آمار شهدا را از آغاز تا پایان نهضت (حتی با احتساب مجروحانی که بعداً شهید شدند)، ۱۰۶ نفر (۲۰نفر بنی هاشم و ۸۶ نفر اصحاب) نوشته است.[۶۴]
- ابومخنف به نقل از زحر بن قیس تعداد شهدا (به جز امام حسین) را ۷۸ نفر گفته است.[۶۵] اما مورّخان دیگر، طبق گزارش زحر، آمار شهدا را ۳۲ نفر[۶۶] و ۷۰ نفر[۶۷](سواره)، و نیز ۷۷نفر،[۶۸] و یا ۸۲ نفر[۶۹] و ۸۸ نفر[۷۰] نوشته‌اند.
- بلخی (م ۳۲۲ق) و مسعودی تعداد شهدا را ۸۷ نفر نگاشته‌اند.[۷۱]
- علامه سید محسن امین، اسامی شهدای نهضت عاشورا (از آغاز تا پایان) را تا ۱۳۹ نفر نگاشته است.[۷۲]
- محمد مهدی شمس‌الدین با بحث تحلیلی که در این باره ارائه کرده است، تعداد آنان را کمی بیش از ۱۰۰ نفر دانسته است.[۷۳]
- ذبیح الله محلاتی این آمار را از آغاز تا پایان نهضت و حتی با احتساب شهادت عبدالله بن عفیف در زمان حضور اسرا در کوفه تا ۲۲۸ نفر رسانده است.[۷۴]
- نویسنده دیگری گزارش شهادت ۱۸۲ نفر از شهدا را از آغاز تا پایان نهضت عاشورا نگاشته است.[۷۵]
- دانشنامه امام حسین علیه السلام تعداد شهیدان کربلا را ۱۵۵ نفر دانسته و بیش از این تعداد را دارای منابع معتبر نمی‌داند.[۷۶]
شهدای بنی هاشم
گزارش منابع درباره آمار شهدای بنی هاشم، بسیار متفاوت است تا آن جا که از ۹ تا ۳۰ نفر نوشته‌اند.[۷۷] مشهورترین گزارش که در بسیاری از منابع منعکس شده، ۱۷ نفر شهید بدون احتساب امام حسین(ع) است.[۷۸] که برخی از این نقل‌ها در قالب روایت از ائمه(ع) است.
در کهن‌ترین نص تاریخی، آمار شهدای بنی هاشم با احتساب مسلم بن عقیل و امام حسین(ع) ۲۰ نفر آمده است.[۷۹]
شهیدان در حمله اول
برخی مآخذ، تعداد شهدای یورش نخست سپاه دشمن را بر یاران امام بیش از ۵۰ نفر نوشته‌اند.[۸۰]
صحابه شهید
در میان یاران امام حسین(ع) چند نفر از اصحاب پیامبر(ص) بوده‌اند.
فضیل بن زبیر ۶ نفر[۸۱] و مسعودی، ۴ نفر[۸۲] از شهدا را از انصار و اصحاب دانسته‌اند.
اما برخی نویسندگان معاصر،از ۵ نفر دیگر، یعنی:
- انس بن حارث کاهلی،
- حبیب بن مظاهر،
- مسلم بن عوسجه اسدی،
- هانی بن عروه مرادی[یادداشت ۲]
- عبدالله بن یقطر نام برده‌اند.[۸۳]
موالی شهید
فضیل بن زبیر، شهدای موالی[یادداشت ۳] امام حسین(ع) را ۳ نفر[۸۴] و ابن سعد و طبری ۲ نفر نوشته‌اند.[۸۵] وی ۱ نفر را نیز به عنوان غلام حمزة بن عبدالمطلب از شهدا نوشته است.[۸۶]
ابن شهر آشوب در این باره می‌نویسد: ۱۰ نفر از موالی حسین(علیه‌السلام) و ۲ نفر از موالی امیرالمؤمنین(ع) در کربلا شهید شدند.[۸۷]
محقق دیگری، تعداد موالی شهید را ۱۵ نفر نوشته است.[۸۸]
یارانی که بعد از امام حسین(ع) به شهادت رسیدند
چهار تن از یاران امام حسین(ع)، پس از او به شهادت رسیدند:
- سعد بن الحرث و برادرش ابوالحتوف،
- سوید بن عمرو بن ابی مطاع خثعمی (که زخمی شده بود)
- محمد بن ابی سعید بن عقیل[نیازمند منبع]
زن شهید
در کربلا، یک زن در رکاب اباعبدالله(ع) به شهادت رسید. این زن، ام وهب نام داشت که همسر عبدالله بن عمیر کلبی بود.[۸۹]
شهدایی که به سن بلوغ نرسیده بودند
در کربلا، ۵ کودک و نوجوان شهید شدند که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند:
- علی اصغر،
- عبدالله بن حسن،
- محمد بن ابی سعید بن عقیل،
- قاسم بن حسن(ع)،
- عمرو بن جناده الانصاری[نیازمند منبع]
یارانی که در حضور پدرشان به شهادت رسیدند
چند تن از یاران امام حسین(ع) در حضور پدرشان به شهادت رسیدند:
- علی اکبر
- علی اصغر
- عمرو بن جناده
- عبدالله بن یزید
- مجمع بن عائذ
- عبدالرحمان بن مسعود
- فرزند حر بن یزید ریاحی [۹۰]
مادران شهدا
مادران ۸ تن از شهدا، در روز عاشورا در کربلا حضور داشتند و شاهد شهادت فرزندانشان بودند:
- رباب مادر علی اصغر،
- حضرت زینب، مادر عون بن عبدالله بن جعفر،
- رمله مادر قاسم بن حسن(ع)،
- بنت شلیل الجلیلیه مادر عبدالله بن حسن،
- رقیه بنت علی(ع) مادر عبدالله بن مسلم،
- عبده بنت عمرو بن جناده مادر محمد بن ابی سعید بن عقیل،
- ام وهب مادر وهب.[نیازمند منبع]
همچنین بر اساس برخی روایات، لیلا، مادر علی اکبر(ع) که البته حضور ایشان در کربلا ثابت نشده است.[نیازمند منبع]
رجز های امام و یاران
روز عاشورا هم امام و هم بیشتر یارانش هنگام حضور در میدان نبرد با خواندن رجزهایی به معرفی خود و اهداف و انگیزه‌ها واعتقاداتشان و افشای جبهه دشمن و...پرداخته‌اند. بیشترین رجزها را برای امام نوشته‌اند. برخی چهار رجز را گزارش کرده‌اند.[۹۱]
از ۷۲ تن شهدای کربلا، تعداد ۴۱ نفر رجز خوانده و جنگیده‌اند. یعنی بیش از نیمی از سپاه کوچک امام حسین(ع). از این تعداد نیز ۱۷ نفر از کسانی که رجز خوانده‌اند، به بیان حقانیت دین خود که همان دین امام حسین(ع) و پیامبر(ص) است پرداخته‌اند.[۹۲]برخی رجزها گاه فقط در حد دو بیت شعر بوده است و محتوایش یا معرفی خود بوده و یا پیامی رسا برای معرفی جبهه امام(ع) واعلام وفاداری به او و حمایت از دین.[یادداشت ۴] [۹۳]
وداع های امام (ع)
روز عاشورا برای امام (ع) دو وداع تا پیش از شهادت ثبت شده وداع نخست پس از شهادت علی اصغر و وداع دوم پس از دریافت خبر حمله دشمن به خیمه‌ها و حضور امام در کنار خیمه‌هاست. در وداع دوم امام جامه کهنه طلب کرده[یادداشت ۵] و دخترش سکینه را با چند بیت شعر [یادداشت ۶]به صبر و گریه نکردن تا پیش از شهادتش دعوت کرده است.[۹۴]
زخم‌های بدن امام(ع)
مورخان تعداد زخم‌ها و جراحاتی را که بر پیکر پاک امام وارد شده است، گوناگون نوشته‌اند.
- از امام صادق(ع) نقل شده که حضرت فرمود: تعداد زخم‌های امام(ع) ۳۳ زخم نیزه و ۳۴ ضربه شمشیر بوده است[۹۵] و در روایت دیگری از ایشان، ۳۳ زخم نیزه و ۴۴ زخم شمشیر و تیر[۹۶] و باز در روایت دیگری از آن حضرت بیش از هفتاد ضربه شمشیر نقل شده است.[۹۷]
- در روایتی از امام باقر(ع) تعداد جراحات وارده بیش از ۳۲۰[۹۸]و در خبر دیگری، ۶۳ ضربه شمشیر یا نیزه و یا تیر نقل شده است.[۹۹]
- در روایتی از امام سجاد(ع) تعداد جراحات ۴۰ ضربه شمشیر و زخم نیزه نقل شده است.[۱۰۰]
- برخی منابع بیش از ۱۱۰ پارگی در اثر اصابت تیر، نیزه و ضربه شمشیر در بدن یا لباس حضرت نوشته‌اند.[۱۰۱]
- منابعی، ۱۲۰ ضربه شمشیر، تیر و سنگ را نیز نوشته‌اند.[۱۰۲]
- ابن سعد ۳۳ زخم نوشته است.[۱۰۳]
- علی بن محمد عمری و ابن عنبه ۷۰ زخم[۱۰۴] و سید ابن طاووس، ۷۲زخم نوشته‌اند.[۱۰۵]
به نظر می‌رسد که تعداد جراحات، بیش از ۱۰۰ زخم بوده است. گزارش‌هایی که می‌گوید آن قدر تیر بر بدن امام(ع) اصابت کرده بود که بدنش پوشیده از تیر شده بود، مؤید همین قول است.[۱۰۶]
آمار اسب تازندگان بر بدن امام(علیه‌السلام)
برخی منابع، تنها به جریان اسب تازاندن بر بدن مطهر امام(علیه‌السلام) اشاره داشته و تعداد افراد آن را بیان نکرده‌اند،[۱۰۷] اما بسیاری از آنها تعداد ۱۰ نفر را نوشته‌اند.[۱۰۸]
سرهای بریده شهدا
درباره تعداد سرهای مطهر شهدای کربلا که توسط سپاه عمر سعد از پیکرهایشان جدا شد، منابع تاریخی یکسان سخن نگفته‌اند:
- بلاذری، دینوری، طبری، شیخ مفید، خوارزمی و ابن نما، آمار سرها را ۷۲ سر به جز سر امام(ع) نوشته‌اند.[۱۰۹]
- دینوری در گزارش مربوط به توزیع سرها بین قبایل، ۷۵ سر و بلاذری به نقل از ابومخنف ۸۲ سر نگاشته است.[۱۱۰]
- سبط ابن جوزی به نقل از هشام کلبی، ۹۲ سر نوشته است.[۱۱۱]
- سید ابن طاووس و محمد بن ابی طالب موسوی ۷۸ سر گزارش کرده‌اند.[۱۱۲]
- طبری و ابن شهر آشوب به نقل از ابومخنف و ابن صباغ مالکی تعداد سرهایی را که نزد عبیدالله بن زیاد برده شده است، ۷۰ سر گزارش کرده‌اند.[۱۱۳]
نحوه توزیع سرهای شهدا بین قبایل به این صورت بود:
- قبیله بنی تمیم ۱۷ سر
- قبیله بنی اسد ۱۷ سر
- قیس بن اشعث رییس بنی کنده ۱۳ سر
- شمر بن ذی الجوشن رییس هوزان ۱۲ سر
- قبیله مذحج ۶ سر
- اشخاص از قبایل دیگر ۱۳ سر.[نیازمند منبع]
این سرها را به عنوان غنیمت می‌گرفتند تا با دادن سرها به ابن زیاد پاداش بگیرند.[نیازمند منبع]
اسیرانی از یاران امام حسین(ع)
سه تن از یاران امام حسین(ع)، ابتدا به اسارت در آمدند و سپس به شهادت رسیدند، که این سه تن عبارتند از: سوار بن منعم، منعم بن ثمامه صیداوی و نافع بن هلال بجلی[یادداشت ۷] [۱۱۴]
مجروحان از یاران امام(ع)
الف ـ تنها مجروحی که جان سالم بدر برد. به گفته مورخان، حسن بن حسن بن علی (حسن مثنّی) بود.[۱۱۵]
ب ـ مجروحانی که بعدها شهید شدند، سه نفر بودند:
- سوار بن حمیر جابری،[۱۱۶]
- عمرو بن عبدالله همْدانی جندعی[۱۱۷]
- مرقّع بن ثمامه اسدی.[۱۱۸]
خانواده‌ها
برخی نویسندگان معاصر از حضور ۳ خانواده در کربلا خبر داده‌اند:
- جنادة بن کعب بن حرث (حارث) سلمانی انصاری،
- عبدالله بن عمیر کلبی،
- مسلم بن عوسجه.[۱۱۹]درباره مسلم بن عوسجه برخی منابع تنها حضور کنیز او را گزارش کرده‌اند.[۱۲۰]
اسرا و بازماندگان
مردان
جست وجو و بررسی منابع کهن حاکی از آن است که بازماندگان مرد از حادثه کربلا افراد ذیل بوده‌اند:
- امام سجاد(ع)
- امام باقر(ع)
- عمر بن حسین[۱۲۱]
- محمد بن حسین بن علی[۱۲۲]
- زید بن حسن،[۱۲۳]
- عمرو بن حسن[۱۲۴]
- محمد بن عمرو بن حسن[۱۲۵].
- دو فرزند جعفر[۱۲۶]
- عبدالله بن عباس بن علی[۱۲۷]
- قاسم بن عبدالله بن جعفر[۱۲۸]
- قاسم بن محمد بن جعفر[۱۲۹]
- محمد بن عقیل اصغر[۱۳۰]
- عقبة بن سمعان، غلام رباب،[۱۳۱]
- غلام عبدالرحمن بن عبد ربّه انصاری،[۱۳۲]
- مسلم بن رباح غلام امیرالمؤمنین[۱۳۳]
- علی بن عثمان مغربی.[۱۳۴]
زنان
ابن سعد تعداد زنان اهل بیت را که اسیر شدند ۶ نفر،[۱۳۵] قاضی نعمان مغربی ۴ نفر[۱۳۶] و ابوالفرج اصفهانی ۳ نفر دانسته است.[۱۳۷] نام این زنان عبارت است از:
- زینب[۱۳۸] دختر امام علی(ع)
- فاطمه[۱۳۹] دختر امام علی(ع)
- ام کلثوم[۱۴۰] دختر امام علی(ع)
- امّ حسن[۱۴۱] دختر امام علی(ع)
- فاطمه[۱۴۲] دختر امام حسین(ع)
- سکینه[۱۴۳] دختر امام حسین(ع)
- فاطمه صغری[۱۴۴] دختر امام حسین(ع)
- رباب[۱۴۵] (همسر امام و مادر سکینه و عبدالله رضیع)
- امّ محمد[۱۴۶]
- دختر امام حسن(ع) و همسر امام سجاد(ع)
زنان مؤثر در واقعه کربلا
به جز زنانی که همراه کاروان امام بودند و اسیر شدند، زنانی که به گونه‌ای با نهضت امام(ع) همکاری داشتند عبارتند از؛
- ماریه[۱۴۷] (دختر سعد یا منقذ عبدیه که منزلش محل تجمع گروهی از شیعیان بصره بود)
- طوعه[۱۴۸] (کنیز اشعث بن قیس که مسلم بن عقیل را زمانی که در کوچه‌های کوفه تنها مانده بود، به خانه‌اش پناه داد)
- دیلم[۱۴۹] یا دلهم[۱۵۰] (همسر زهیر بن قین که همسر خود را تشویق به پیوستن به یاران امام حسین(ع) کرد)
- زنی از کوفیان که لباس و مقنعه برای اسرای اهل بیت فراهم کرد.[۱۵۱]
زنان معترض
در مجموع ۸ یا ۹ زن در جریان نهضت عاشورا به عملکرد یزید و سپاهش با گفتار، رفتار و موضگیری‌هایشان اعتراض کردند:
- ام عبدالله (دختر حرّ بدّی کندی، همسر مالک بن نسیر).[۱۵۲] اعتراض او به این سبب بود که شوهرش جبه کلاه دار (=برْنس) متعلق به امام را غارت کرده بود.
- صفیه دختر عبدالله بن عفیف ازدی،[۱۵۳] او زمانی که پدرش در محاصرۀ عوامل ابن زیاد بود، به دفاع از او پرداخت.
- زنی از قبیله بنی بکر بن وائل که با شوهرش در سپاه عمرسعد بود وقتی دید پس از شهادت امام(ع) سپاه ابن سعد به خیمه‌های اهلبیت در آمده و غارت می کنند شمشیری در دست گرفت و به سمت خیمه ها آمد و گفت: ای آل بکربن وائل آیا دختران رسول خدا را تاراج می کنند و در ادامه گفت: لا حکم إلا لله، یا لثارات رسول الله.(فرمان خدا راست وبس. به خونخواهی رسول خدا برخیزید)شوهرش او را گرفت و به جای خود بازگردانید. [۱۵۴]
- نوار، (همسر یا دختر کعب بن جابر بن عمرو ازدی)[۱۵۵] او به همراهی شوهرش با لشکر عمر سعد در مقابله با امام حسین و کشتن بریر بن خضیر اعتراض کرد.
- نوار (دختر مالک بن عقرب حضرمی، همسر خولی).[۱۵۶] او به شوهرش به خاطر آوردن سر امام حسین به خانه و اظهار شادی‌اش از این که چیزی به خانه آورده است که در آن بی‌نیازی از روزگار است، اعتراض کرد.
- زنی هاشمی که در سرای یزید هنگامی که سر امام (ع) را دید و فریادش را به گفتن یاحسیناه یا سیدا اهل بیتاه یابن محمداه... بلند کرد و یزید خشمگین شد و دستور داد او را از مجلس بیرون ببرند و او را کشان‌کشان بیرونش بردند. [۱۵۷]
- هند دختر عبدالله بن عامر بن کریز، همسر یزید هنگام ورود اسیران اهلبیت(ع) به مجلس یزید شیون و زاری کرد و گریبانش را چاک زد و با سر و پای برهنه به مجلس خاص یزید وارد شد وگفت ای یزید تو دستور داده‌ای سر حسین را بر در سرای من بالای نیزه کنند؟! و بر اساس نقل دیگر به یزید گفت: آیا این سر پسر فاطمه بنت رسول الله است که در سرای من آویخته‌ای؟!! یزید از جا برخاست و او را پوشانید و گفت: آری، ای هند گریه کن بر دختر زاده پیغمبر، خدا ابن زیاد را بکشد که عجله کرد و حسین را کشت. [۱۵۸]
- نفس‌المهموم از کامل بهایی گزارش کرده که یزید شراب نوشید و از آن برسر شریف امام ریخت، زن یزیدآن را بگرفت و به آب شست و با گلاب خوشبو کرد؛ او همان شب در خواب حضرت فاطمه (س) را دید و او را بر آن کار نیک آفرین گفت. [۱۵۹]احتمال دارد که این زن همان هند یا یکی دیگر از همسران یزید باشد.
- مرجانه مادر ابن زیاد پس از شهادت امام حسین (ع) به فرزندش گفت: ای خبیث! به خاطر کشتن فرزند رسول خدا (ص)، هیچگاه بهشت را نخواهی دید.[۱۶۰] [یادداشت ۸]
مدت حرکت از کربلا تا شام
تعداد منزلگاه‌های میان کوفه تا شام که اهل بیت(ع) در حال اسارت از آنها گذر کردند ۱۴ منزلگاه بود.
مدت اقامت و عزاداری اهل بیت(ع) در شام
- برخی همانند ابن اعثم، شیخ مفید و به پیروی از او شیخ طبرسی با تعبیر سر بسته «چند روز» از مدت زمان اقامت اسرای کربلا سخن گفته‌اند.[۱۶۱]
- ابن سعد، طبری، خوارزمی (به نقل از ابومخنف)، ابن عساکر، سبط ابن جوزی، ابن کثیر و مجلسی مدت برپایی عزاداری در شام توسط اهل بیت(علیهم السلام) و زنان خاندان معاویه را ۳ روز می‌دانند.[۱۶۲]
- قاضی نعمان مغربی (م ۳۶۳ ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در شام ۴۵ روز نوشته است.[۱۶۳]
- سید ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) مدت اقامت اهل بیت(علیهم السلام) را در زندان دمشق به مدت یک ماه پذیرفته است.[۱۶۴]
عمادالدین طبری (زنده تا ۷۰۱ ق) و مجلسی (در جای دیگر) می‌نویسند: اهل بیت(ع) ۷ روز عزاداری کردند. مجلسی می‌افزاید که روز هشتم، یزید آنان را خواست و بعد از استمالت و دل جویی از آنان، ترتیب بازگشت‌شان را به مدینه فراهم کرد.[۱۶۵]
گزارش‌های اقامت یک ماه و نیز ۴۵روز از قوت چندانی برخوردار نیست، چون قائلان به آن متفرد هستند، و از آنجا که زنان خاندان معاویه عزاداری اهل بیت را مشاهده کرده و به حقانیت آنان پی بردند، از روز پنجم با آنان هم سو شدند و آنان نیز مشغول عزاداری شدند. بنابراین، در مجموع می‌توان نتیجه گرفت که اهل بیت(ع) از آغاز ورود به شام در نهایت بیش از ۱۰ روز در شام اقامت نداشتند.
نظر دهید