13 جمادی الثانی سالروز وفات حضرت ام البنین (س) تسلیت باد
فاطمه بنت حزام مشهور به‌امّ‌الْبنین (درگذشته ۶۴ق) از همسران امام علی (ع) و مادر عباس (ع)، عبدالله، جعفر و عثمان بود که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. پس از واقعه کربلا، ام‌البنین روزها به قبرستان بقیع می‌رفت و برای امام حسین(ع) و فرزندانش سوگواری می‌کرد.
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام‌البنین به اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امام حسین (ع) را ستوده و از او به نیکی یاد کرده‌اند. به گفته شهید ثانی و عبدالرزاق مقرّم، ام‌البنین نسبت به خاندان پیامبر(ص)، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود؛ به همین دلیل اهل‌بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.
ام‌البنین در قبرستان بقیع دفن شده است.
معرفی و نسب
ام‌البنین از قبیله بنی‌کلاب، پدرش حزام بن خالد یا حرام بن خالد[۱] و مادرش لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۲] به نقل تاریخ‌نگاران، قبیله بنی‌کلاب به شهامت، رشادت و شجاعت و ویژگی‌های نیکوی اخلاقی مشهور بودند و همین موضوع در ازدواج علی (ع) با ام البنین (س) تأثیرگذار بود.[۳]
از تاریخ ولادت و درگذشت ام‌البنین اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی، با توجه به شواهد تاریخی، ولادت او را بین سال‌های ۵ تا ۹ هجری قمری دانسته‌اند.[۴] در خصوص درگذشت ام‌البنین، برخی از تاریخ‌نگاران تاریخ وفات او را ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق[۵] و برخی دیگر ۱۸ جمادی‌الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۶] برخی نیز مدعی‌اند بر زنده بودن ام‌البنین پس از واقعه کربلا دلیل مستندی وجود ندارد.[۷] بنا بر نقل مورخین محل دفن او قبرستان بقیع است.[۸]
ازدواج با حضرت علی (ع)
پس از شهادت حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع) با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی [یادداشت ۱]عرب خبره بود، دربارهٔ انتخاب همسری که اصیل و از خاندانی دلیر و نیرومند باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد. [یادداشت ۲] عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد و علی (ع) با او ازدواج کرد.[۱۰] گفته شده، ام‌البنین پیش از ازدواج با حضرت علی (ع)، با شخص دیگری ازدواج نکرده بود.[۱۱]
دربارهٔ اینکه او بعد از حضرت فاطمه(س) همسر دوم یا سوم امام علی (ع) بوده است اختلاف‌نظر وجود دارد.[۱۲] بر اساس برخی نقل‌های تاریخی امام علی (ع) بعد از شهادت حضرت فاطمه (س) و با توصیه او با امامه نوه پیامبر(ص) و دختر زینب ازدواج کرد[۱۳] با این حال برخی بر اساس روایتی از امام صادق(ع) معتقدند که ام‌البنین اولین همسر امام علی (ع) بعد از حضرت فاطمه (س) بوده است.[۱۴] برخی با استناد به اینکه اولین فرزند ام‌البنین در سال ۲۶ قمری به دنیا آمده است ازدواج امام علی(ع) با ام‌البنین را قبل از سال ۲۳ قمری می‌دانند، برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که معتقدند بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس(ع) بزرگ‌ترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۱۵] [یادداشت ۳]
گفته شده پس از گذشت مدتی از ازدواجشان، ام‌البنین به امام علی (ع) پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین(ع) با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این‌رو امام علی (ع) او را ام‌البنین [مادر پسران] نامید.[۱۶]
ام‌البنین چهار پسر به نام‌های عباس (ع)، عبدالله، جعفر و عثمان به دنیا آورد.[۱۷]
بنا بر نقل سهل بن عبدالله بخاری، ام‌البنین بعد از شهادت حضرت علی (ع) با شخص دیگری ازدواج نکرد.[۱۸]
واکنش به خبر شهادت فرزندانش
سوگواری برای فرزندان
طبق نقل مقاتل الطالبیین، ام‌البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۲۱]
ام‌البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند[۲۲] که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
|
|||||||||||||||
| «ای که عباس را دیدی، بر انبوه دشمنان فرومایه حمله می‌کرد و در آن هنگام که فرزندان حیدر در کارزار چون شیران در پشت سر وی بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. وای بر من، آیا بر فرق شیر شجاع من عمود فرود آمد و سر او را کج کرد؟ اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد»[۲۴] | |||||||||||||||
|
|||||||||||||||
| «وای بر تو مرا دیگر مادر پسران مخوان که مرا به یاد شیران بیشه‌ام می‌اندازی. من پسرانی داشتم که به خاطر آنان مرا ام البنین می‌خواندند ولی امروز دیگر پسری ندارم. چهار پسر که مانند عقاب‌های کوهسار بودند و با بریده شدن رگ حیات یکی پس از دیگری به مرگ پیوستند. بر سر نعش آنها نیزه‌ها به ستیزه برخاستند و همه آنان از زخم نیزه به خاک افتادند. ای کاش می‌دانستم آیا چنان‌که خبر دادند؛ عباس من دست راستش قطع شده بوده است! | |||||||||||||||
جایگاه نزد شیعیان
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه ام‌البنین به اهل‌بیت به‌ویژه امام حسین(ع) را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۲۸] به گفته شهید ثانی فقیه شیعه قرن دهم و سید عبدالرزّاق مقرّم مقتل‌نویس شیعه (درگذشته ۱۳۹۱ق)، ام‌البنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل‌بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۲۹] باقر شریف قرشی تاریخ‌پژوه شیعه (درگذشته ۱۴۳۳ق) نیز گفته است در تاریخ زنی همچون ام‌البنین دیده نشده که نسبت به فرزندان هم شوی (هووی) خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۳۰]
سید محمود حسینی شاهرودی (درگذشته ۱۳۹۴ق) از مراجع تقلید شیعه گفته است من در مشکلات، برای ام‌البنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم.[۳۱] برخی گزارش کرده‌اند که زنان ایرانی برای برآورده شدن حاجات خود و همچنین برای بالا بردن نیروی شکیبایی و تحمل مصائب به ام‌البنین متوسل شده و سفره‌های نذری به نام او برگزار می‌کنند.[۳۲] همچنین در برخی از مناطق شیعی سفره‌هایی با نام «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره ام البنین» مرسوم است.[۳۳]
در اشعار
- محمدحسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی فقیه و فیلسوف قرن چهاردهم (درگذشت: ۱۳۶۱ق)
| چشمه خور درفلک چارمین | سوخت ز داغ دل ام البنین | |
| آه دل پرده نشین حیا | برده دل از عیسی گردون نشین | |
| دامنش از لخت جگر لاله زار | خون دل ودیده روان زاستین | |
| چارجوان بود مرا دلفروز | والیوم اصبحت ولا من بنین[۳۴] |
- ژولیده نیشابوری شاعر آیینی (درگذشت: ۱۳۸۶ش)
- غلامرضا سازگار مداح و شاعر مشهور آیینی (زاده: ۱۳۲۰ش)
| ای به بنین تو درود همه | فاطمه یا فاطمه یا فاطمه | |
| باغ گل یاس سلام علیک | مادر عباس سلام علیک | |
| سایه‌نشین حرم آفتاب | غرق شده در کرم آفتاب | |
| فاطمه دوم حیدر شدی | مادر یک ماه و سه اختر شدی | |
| قدر تو گوی شرف از ناس برد | ارث ادب را ز تو عباس برد | |
| جز تو که در کرب و بلای حسین | چار پسر کرده فدای حسین | |
| چار پسر دادی و زین افتخار | شد حرم چار امامت مزار[۳۶] |
تک‌نگاری
«ستاره درخشان مدینه» کتابی است که علی ربانی خلخالی دربارهٔ ام‌البنین نوشته است. انتشارات مکتب الحسین در قم این کتاب را در سال ۱۳۷۸ش منتشر کرده است.[۳۷] این اثر با عنوان «ام البنین النجم الساطع فی مدینة النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف به زبان عربی ترجمه شده و در انتشارات دارالکتاب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.[۳۸]
نظر دهید