رمضان، فصل نیایش، بهار قرآن، ماه رحمت و غفران
رمضان یا رمضان المبارک نهمین ماه قمری که روزه در آن بر مسلمانان، واجب است. در روایات، فضائل متعددی برای ماه رمضان گفته شده و این ماه، ماه میهمانی خدا، ماه رحمت و مغفرت و برکت و بهار قرآن خوانده شده است. براساس احادیث، در این ماه درهای آسمان و بهشت گشوده و درهای جهنم بسته می‌شود. شب قدر که نزول قرآن در آن شب بود، در این ماه قرار دارد. برخی دیگر از کتاب‌های آسمانی همچون تورات و انجیل نیز در این ماه نازل شده است. رمضان، تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. این ماه، نزد مسلمانان احترام و جایگاه ویژه‌ای دارد و مسلمانان به عبادت در آن اهتمام ویژه‌ای دارند. در منابع دعایی، اعمال و عبادت‌های مختلفی برای این ماه نقل شده است. از مهم‌ترین اعمال این ماه، تلاوت قرآن، احیای شبهای قدر، دعا، نماز، استغفار، افطاری‌دادن و کمک به نیازمندان است.
از وقایع مهم این ماه، نزول قرآن در شب قدر و شهادت حضرت علی(ع)، نخستین امام شیعیان، در بیست و یکم ماه است. امام حسن مجتبی(ع) نیز در پانزدهم این ماه متولد شده است.
عبادت و روزه‌داری در ماه رمضان بخشی از هویت مسلمانان است. در جوامع اسلامی، آداب و رسوم گوناگونی همچون مهمانی‌ها و مراسمات جمعی، نظافت مساجد و اماکن مذهبی، مراسم آشتی‌کنان، مراسم کلوخ‌اندازان، پخت انواع شیرینی‌ها و غذاها برای ماه رمضان شکل گرفته است.
جایگاه
ماه رمضان، نهمین ماه قمری است[۱] که گرفتن روزه در آن بر مسلمانان واجب است.[۲]
قرآن کریم[۳] و برخی از کتاب‌های آسمانی همچون صحف ابراهیم، انجیل و تورات و زبور در این ماه بر پیامبران نازل شده‌اند.[۴]
واژه رمضان یک بار در قرآن ذکر شده[۵] و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده است:[۶]
- «شهْر رمضان الّذی أنزل فیه الْقرْآن هدًیٰ لّلنّاس وبیناتٍ مّن الْهدیٰ والْفرْقان ۚ فمن شهد منکم الشّهْر فلْیصمْه؛ ماه رمضان ماهی است که در آن، قرآن نازل شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد»
سوره بقره، آیه ۱۸۵.
همچنین شب قدر که نزول قرآن در آن انجام شده[۷] براساس روایات[۸] و تفاسیر[۹] در ماه رمضان قرار دارد.[۱۰]
«رمضان» در لغت به معنای شدت گرمای خورشید[۱۱]است. نقل شده رمضان، بدین سبب رمضان نامیده شده است که گناهان را می‌سوزاند.[۱۲] همچنین در منابع روایی، رمضان از اسماء خداوند شمرده شده است.[۱۳]
ویژگی‌ها
پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه فضایلی را برای ماه رمضان برشمردند که برخی از آنها عبارتند از:
- مردم در این ماه به مهمانی خدا دعوت شده‌اند.
- شب قدر که برتر از هزار ماه است در این ماه قرار دارد.
- احیا و نمازگزاردن در هر یک شبهای آن برابر با نماز هفتاد شب در ماه‌های دیگر است.
- این ماه، ماه صبر است و پاداش صبر، بهشت است.
- ماه همدردی است.
- ماهی است که روزی بندگان مؤمن افزون می‌شود.
به فرموده پیامبر (ص)، این ماه، ماهی است که اگر ارزش آن شناخته شود، انسان آرزو می‌کند تمام سال رمضان باشد.[۱۴] بنا بر روایت پیامبر(ص)، ماه رمضان، ماه بسته‌شدن درهای جهنم و گشوده‌شدن درهای بهشت و ماه به زنجیرکشیده شدن شیاطین است.[۱۵]
- در زمان پیامبر(ص) ماه رمضان، مرزوق[یادداشت ۱] نامیده می‌شد.[۱۶]
همچنین در روایات معصومان، ماه رمضان به ماه خدا،[۱۷] ماه رحمت و بخشایش الهی،[۱۸] ماه برکت و مضاعف شدن حسنات و پاک شدن گناهان[۱۹] و ماهی که اگر بنده‌ای در آن بخشیده نشود امیدی به آمرزش او در سایر ماه‌ها نیست.[۲۰] توصیف شده است.
اعمال
ماه رمضان داری احکام و اعمال خاصی است برخی مشترک و برخی برای روزهای خاص هستند.
وجوب روزه
در ماه رمضان روزه بر مسلمانان واجب است[۲۱] روزه، خودداری از انجام برخی کارها از جمله خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب است.[۲۲] دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بخشی از احکام مربوط به آن در قرآن[۲۳] و کتاب‌های فقهی مسلمانان آمده است. به فتوای فقها اگر کسی به دلیل عذر شرعی از گرفتن روزه معاف باشد نباید در انظار عمومی روزه‌خواری کند.[۲۴]
خواندن دعا
خواندن دعاهای سحر از جمله دعای بهاء و دعای ابوحمزه ثمالی،[۲۵] و نیز دعای افتتاح در شب‌ها،[۲۶] دعای «یا علی یا عظیم»، «اللّهمّ ادْخلْ علی اهْل الْقبور السّرور» و «اللّهمّ ارْزقْنی حجّ بیتک الْحرام» پس از نمازهای واجب[۲۷] از اعمال مشترک این ماه هستند.
تلاوت قرآن
در برخی روایات، ماه رمضان بهار قرآن معرفی شده است.[۲۸] همچنین ثواب قرائت یک آیه از قرآن در این ماه، معادل ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر بیان شده است.[۲۹]در برخی از کشورهای اسلامی، مسلمانان از ابتدای این ماه روزانه یک جزء قرآن تلاوت کرده و تا پایان ماه یک ختم قرآن انجام می‌دادند. این ختم‌ها بیشتر در مساجد و دیگر اماکن مذهبی به صورت گروهی انجام می‌شود. همچنین در ایران، جزءخوانی از رادیو و تلویزیون نیز پخش می‌شود.[۳۰]
احیا شب قدر
براساس روایات، شب قدر یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است.[۳۱] در برخی روایات، شب ۲۳ رمضان به عنوان شب قدر تعیین شده است.[۳۲] شیخ صدوق گفته است که اساتید ما اتفاق‌نظر دارند که شب قدر، شب ۲۳ رمضان است.[۳۳] به گفته علامه طباطبایی، مشهور میان اهل‌سنت این است که ۲۷ رمضان شب قدر است.[۳۴]
شیعیان هر ساله شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان، شب را تا سحر در اماکن مذهبی یا منازل خود به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند.[۳۵] انجام اعمال شب قدر همچون خواندن جوشن کبیر و قرآن به سر از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها انجام می‌گردد.[۳۶]
نمازهای مستحبی
نمازهای مستحبی از اعمال ماه رمضان است؛ برخی از این نمازها مشترک در همه شبهای ماه رمضان است و برخی به شب یا روز خاصی اختصاص دارد.[۳۷]
از جمله خواندن هزار رکعت نماز در شبهای ماه رمضان توصیه شده است[۳۸] خواندن این نمازها را بیشتر چنین دانسته‌اند: از شب اول رمضان تا شب بیستم در هر شب ۲۰ رکعت و از شب بیستم تا پایان ماه هر شب ۳۰ رکعت اقامه می‌شود و در شب‌هایی که احتمال شب قدر باشد، افزون بر این‌ها، ۱۰۰ رکعت دیگر هم خوانده می‌شود.[۳۹] اهل‌سنت در هر شب ۲۰ رکعت نماز مستحبی می‌خوانند که نماز تراویح نامیده می‌شود.[۴۰] اهل‌سنت به تبعیت از خلیفه دوم این نماز را به جماعت می‌خوانند که شیعیان به جماعت خواندن آن را بدعت می‌دانند.[۴۱]
اعتکاف دهه آخر
اعتکاف دهه آخر ماه رمضان مستحب است و فضیلت بسیار دارد.[۴۲] دهه آخر، بهترین زمان اعتکاف و اعتکاف آن، برابر با دو حج و دو عمره دانسته شده است.[۴۳] پیامبر اسلام (ص) ابتدا دهه اول ماه رمضان، سپس دهه دوم و سپس دهه سوم این ماه را برای انجام اعتکاف برگزید و پس از آن، تا آخر عمر، در دهه آخر ماه رمضان معتکف می‌شد.[۴۴]
آ
سفره‌های افطاری
مسلمانان کشورهای مختلف در ماه رمضان در اماکن مذهبی و... سفره افطاری پهن می‌کنند.[۴۵] همچنین مردم ایران یکدیگر را برای صرف افطاری به منازل خود دعوت نموده و در اماکن مذهبی به هنگام افطار، نذری توزیع می‌کنند.[۴۶] بنا بر روایتی از پیامبر(ص) پاداش کسی که در ماه رمضان مؤمنی را افطار دهد هرچند با جرعه‌ای آب یا دانه‌ای خرما، برابر با آزادکردن بنده است.[۴۷] در برخی مناطق، بلافاصله پس از اذان مغرب خوانده می‌شود و در برخی پس از صرف افطار اقامه شده و بعد از آن برنامه‌های سخنرانی و مناجات برگزار می‌گردد.
سحرخوانی
در برخی از شهرها اعلام وقت سحر و بیدارکردن مردم به شیوه‌های گوناگون مانند دوره‌گردی مؤذنان و جارچیان در خیابان‌ها، برافروختن فانوس در گلدسته‌ها، طبل و شیپور نواختن، کوبیدن در خانه‌ها و شلیک توپ انجام می‌شده است.[۴۸] همچنین قبل از اذان صبح، دعای سحر و قبل از اذان مغرب، مناجات ربنا از صداوسیمای ایران و بلندگوهای مساجد پخش می‌شود.[نیازمند منبع]
اعزام مبلغ
روحانیان شیعه، ماه رمضان برای تبلیغ دین در شهرها و روستاها مستقر می‌شوند و به بیان احکام شرعی، سخنرانی و اقامه نماز جماعت می‌پردازند.[۴۹] همچنین نهادهای تبلیغی در این ماه مبلغانی را به مناطق مختلف ایران و کشورهای دیگر اعزام می‌کنند.[۵۰]
خواندن دسته‌جمعی دعاهای روزانه
شیعیان پس از نمازهای جماعت یومیه، دعای «یا علی یا عظیم» را به صورت دسته‌جمعی می‌خوانند. همچنین معمولا یکی از نمازگزاران دعای «اللهم ادخل علی اهل القبور السرور» و نیز دعاهای هر روز ماه رمضان را با صدای بلند خوانده و دیگران پس از هر فراز آمین می‌گویند.[نیازمند منبع]
آیین گرگیعان
گرگیعان یا قرقیعان آیینی سنتی است که در شب ۱۵ رمضان و هم‌زمان با ولادت امام حسن(ع) برگزار می‌شود. در این آیین کودکان پس از افطار تا پاسی از شب به در خانه‌ها رفته و با خواندن اشعاری، از صاحب‌خانه‌ها شکلات و شیرینی می‌گیرند.[۵۱] گفته شده این سنت از دوران پیامبر(ص) به جا مانده است که مردم به مناسبت ولادت امام حسن(ع) برای عرض تبریک به در امام علی(ع) و فاطمه(س) می‌رفتند.[۵۲] آیین گرگیعان در جنوب ایران و کشورهای مصر، عراق، بحرین، امارات و... برگزار می‌شود.[۵۳]
خوردن کله‌پاچه و آجیل مراد در ۲۷ رمضان
در برخی شهرهای ایران مانند تهران و زنجان، روز ۲۷ رمضان را به‌عنوان روز کشته‌شدن ابن‌ملجم دانسته و رسم است که شب بیست‌وهفتم، کله‌پاچه و آجیل مراد می‌خوردند.[۵۴] این آجیل شامل خرما، پسته، فندق، بادام و... بود و می‌بایست کسانی که نامشان محمد، علی و فاطمه است آن را تهیه کنند و روز ۲۷ رمضان میان روزه‌داران توزیع می‌شد.[۵۵]
راهپیمایی روز قدس
امام خمینی در سال ۱۳۵۸ش آخرین جمعه ماه رمضان را در حمایت از مردم فلسطین روز قدس نام‌گذاری کرده است.[۵۶] مسلمانان هر ساله در این روز، در کشورهای مختلف در حمایت از مردم فلسطین و آزادی مسجد الاقصی راهپیمایی می‌کنند.[۵۷]
تعیین آغاز و پایان ماه رمضان
اول و پایان ماه رمضان با یکی از راه‌های زیر ثابت می‌شود:
- رؤیت هلال: خود شخص هلال اول و آخر ماه را ببینید.
- یقین پیدا کردن از گفته عده‌ای.
- شهادت دو مرد عادل که گفته آنها با یکدیگر در تعارض نباشد.
- سی روز از اول ماه قمری قبل گذشته باشد.
- حکم حاکم شرع.[۶۰]
برخی احادیث، ماه رمضان را سی روزه دانسته[۶۱] و گروهی از علمای شیعه به آن قائل بودند؛[۶۲] اما در مقابل، براساس بعضی روایات، ماه رمضان همچون دیگر ماه‌ها بوده و ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد.[۶۳] مشهور فقها قائل به این دیدگاه‌اند.[۶۴]
ماه رمضان، با آغاز ماه شوال و اعلام عید فطر پایان می‌یابد. از اعمال عید فطر پرداخت زکات فطره و به‌جاآوردن نماز عید است.[۶۵]
وقایع و مناسبت‌ها
- اعلام ولایتعهدی امام رضا(ع) (۷ رمضان ۲۰۱ق)[۶۶]
- درگذشت حضرت خدیجه (۱۰ رمضان در ۱۰ بعثت)[۶۷]
- مراسم عقد اخوت بین اصحاب پیامبر(ص) و همچنین بین رسول خدا(ص) و امام علی(ع) (۱۲ رمضان ۱ق)[۶۸]
- ولادت امام حسن مجتبی(ع) (۱۵ رمضان ۳ق)[۶۹]
- غزوه بدر (۱۷ رمضان ۲ق)[۷۰]
- شب قدر و نزول قرآن (شب ۱۹ رمضان یا ۲۱ رمضان یا ۲۳ رمضان ۱ق)
- فتح مکه (۲۰ رمضان ۸ق)[۷۱]
- شهادت امام علی(ع) (۲۱ رمضان ۴۰ق)[۷۲]
نظر دهید