اعتکاف ... فرصت بندگی
اعتکاف، اقامت در مسجد برای مدتی مشخص (دست‌کم سه روز) همراه با روزه است. اعتکاف زمان مخصوصی ندارد، اما در احادیث، بهترین زمان برای آن دهه سوم ماه رمضان دانسته شده است. در اعتکاف نحوه اقامت و خروج از مسجد، احکام و آدابی دارد. در ایران، مراسم اعتکاف در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵) ماه رجب، در مساجد بزرگ بیشتر شهرها برگزار می‌شود.
بنا بر احادیث، اعتکاف همسنگ حج و عمره و موجب آمرزش گناهان و رهایی از آتش جهنم است.
اهمیت و فضیلت
اعتکاف، عبادت مستحبی است که در احادیث معصومان(ع)، همسنگ حج و عمره دانسته شده است.[۱] اعتکاف به عنوان سنت پیامبر(ص) در کشورهای اسلامی برگزار می‌شود.
مفهوم‌شناسی
در فقه به توقّف سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد قربت و با اعمال و شرایط خاصی، اعتکاف، و به شخص به‌جا آورنده آن معتکف گفته می‌شود. [۲] اعتکاف از ماده «عکف» و در لغت به معنای روی‌آوردن به چیزی و بزرگداشت آن است.[۳] همچنین، در قرآن «عاکف»[۴] به معنای ساکن و مقیم، و «معکوف»[۵] در معنای ممنوع و بازداشته‌شده به کار رفته است.
اعتکاف از نگاه عارفان
در اصطلاح عرفانی، اعتکاف، فارغ و تهی‌ساختن دل از اشتغالات دنیوی و تسلیم‌کردن نفس به مولا است.[۶] علامه مجلسی حقیقت اعتکاف را روی‌آوردن بنده به اطاعت از خدواند و پای‌بندی به مراقبت دانسته است.[۷] وی همچنین کمال آن را در وقف کردن دل و عقل و اعضای بدن بر انجام عمل صالح و پرهیز از غفلت و مقید ساختن خویش به انجام دستورات الهی و تحقق اراده او و دور ساختن غیر خدا از همه وجود خویش می‌داند.[۸]
آداب و احکام
زمان
برای اعتکاف زمان مخصوصی معین نشده است، ولی براساس برخی روایات، رسول خدا(ص) در ماه رمضان اعتکاف می‌کرد.[۹] ازاین‌رو، بهترین زمان برای اعتکاف را، ماه رمضان، به‌ویژه دهه سوم آن، دانسته‌اند.[۱۰] امروزه در ایران مراسم اعتکاف در ایام البیض (روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵) ماه رجب رواج دارد[۱۱] و در برخی کشورهای دیگر نیز در همین زمان برگزار می‌شود.[۱۲]
مدت
از نظر فقهای شیعه مدت اعتکاف حداقل سه روز است و پس از پایان روز دوم، اعتکاف روز سوم واجب می‌شود.[۱۳] زمان اعتکاف، از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم است. [۱۴] البته به نظر مالک بن انس[۱۵] و شافعی[۱۶] از پیشوایان مذاهب اربعه اهل‌سنت، معتکف باید پیش از غروب آفتاب در محل اعتکاف حاضر شود.[۱۷]
مکان
در برخی روایات، اعتکاف مختص مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره دانسته شده است، اما روایاتی وجود دارد که در آنها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد، روا شمرده شده است.[۱۸] ازاین‌رو، بیشتر فقیهان متقدم معتقدند اعتکاف به این مساجد چهارگانه اختصاص دارد،[۱۹] اما شهید اول و شهید ثانی گفته‌اند: اینکه اعتکاف را فقط به مساجد چهارگانه منحصر کنیم سخنی ضعیف است.[۲۰] بیشتر فقیهان قرن چهاردهم نیز، برگزاری اعتکاف در مساجد جامع شهرها را صحیح دانسته[۲۱] و برخی، انجام آن در غیر از مساجد چهارگانه را (اعم از جامع و غیرجامع) به قصد رجا و رسیدن به ثواب، جایز شمرده‌اند.[۲۲]
شرط روزه بودن
طبق فقه شیعه، روزه از ارکان اعتکاف است؛[۲۳] ازاین‌رو کسی که نمی‌تواند روزه بگیرد؛ مانند، مسافر، بیمار و حایض، اعتکافش صحیح نیست.[۲۴] در اعتکاف نیت روزهٔ قضا یا نذری جایز است.[۲۵] محمد بن ادریس شافعی و احمد بن حنبل از پیشوایان مذاهب چهارگانه اهل‌سنت روزه را در اعتکاف واجب نمی‌دانند.[۲۶] اما در فقه مالکی و قول مشهور در فقه حنفی اعتکاف بدون روزه تحقق نمی‌یابد.[۲۷]
خارج‌نشدن از مسجد
در مدت اعتکاف، خروج از مسجد برای موارد ضروری؛ مانند تهیه خوراک لازم و قضای حاجت، یا امور دارای مصلحت؛ همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار، جایز شمرده شده است. البته در این موارد نیز باید معتکف به ضرورت اکتفا نماید و نباید در جایی بنشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود.[۲۸]سید کاظم طباطبایی در عروة الوثقی خارج شدن از محل اعتکاف را برای ضرورت های عرفی و شرعی و دارای مصالح (خواه مصالح مربوط به شخص اعتکاف کنننده یا دیگری) را جایز دانسته است. [۲۹] همچنین بنا گزارشی که در بحار الانوار از عدة الداعی نقل شده، امام حسن مجتبی(ع) برای برطرف کردن دیْن (بدهی و قرض) یکی از شیعیانش، طواف را قطع کرد و با او همراه شد تا کارش را راه بیندازد.[۳۰] [یادداشت ۱]
محرمات
به گفته فقیهان، در اعتکاف استفاده و بوییدن عطر، مشاجره و جدال درباره امور دنیوی، خریدوفروش (مگر برای ضرورت)، خودارضایی و مباشرت جنسی (حتی در حد بوسیدن) حرام است و اعتکاف را باطل می‌کند.[۳۱] همچنین هر چیزی که روزه را باطل می‌کند، اعتکاف را نیز باطل می‌کند.[۳۲]
فلسفه و آثار
بنا بر روایات، به‌جاآوردن اعتکاف موجب آمرزش گناهان[۳۳] و دوری از آتش جهنم[۳۴] می‌شود. همچنین ایجاد زمینه برای اندیشیدن، فرصت نیایش و راز و نیاز با پروردگار و فراهم آمدن زمینهٔ توبه به عنوان فلسفه آن بیان شده است.[۳۵]
پیشینهٔ اعتکاف
آنچه درباره اعتکاف پیامبر گزارش شده است مربوط به دوران پس از هجرت، در مدینه و در ماه رمضان است، که برای آن حضرت چادری در مسجد النبی برپا می‌شد.[۳۸] امروزه در مسجد النبی، سمت شرقی ستون توبه استوانه‌ای به نام سریر (تخت) قرار دارد که گفته می‌شود پیامبر(ص) در روزهای اعتکاف، بستر خود را کنار آن جای می‌داد و معتکف می‌شد.[۳۹]
پیامبر اسلام در رمضان سال دوم هجری به جهت وقوع جنگ بدر نتوانست اعتکاف کند؛ ازاین‌رو در سال بعد، بیست روز از ماه رمضان را معتکف شد؛ ده روز برای همان سال و ده روز قضای سال قبل.[۴۰] در منابع روایی از اعتکاف امامان شیعه از جمله امام حسن مجتبی[۴۱] و امام صادق(ع)[۴۲] نیز گزارش‌هایی نقل شده است.
- برگزاری اعتکاف در دوره صفویه و پهلوی
به گزارش شیخ لطف‌الله میسی (م ۱۰۳۵ق)، در دوره صفویه در قزوین و اصفهان اعتکاف برگزار می‌شد.[۴۳] در برخی گزارش‌ها آمده است، در ایران دوره پهلوی، اعتکاف به ندرت، و صرفا در برخی شهرهای مذهبی انجام می‌گرفت.[۴۴]
تک‌نگاری
درباره اعتکاف آثاری به زبان فارسی و عربی نوشته شده است، برخی از آنها عبارتند از:
- «کتاب الاعتکاف» از محمد بن ادریس شافعی و داوود اصفهانی[۴۵] از شیخ صدوق و ابوالفضل صابونی نیز نوشته‌هایی با همین عنوان یاد شده است.[۴۶]
- الاعتکافیه، از معین الدین سالم بن بدران بصری[۴۷]
- الاعتکافیه یا ماءالحیاه و صافی الفرات، از شیخ لطف‌الله میسی اصفهانی (درگذشت ۱۰۳۳ق) که به کوشش رسول جعفریان در مجلد اول از مجموعه میراث اسلامی ایران در ۱۳۷۳ش در قم به چاپ رسیده است.
- الکفاف فی مسائل الاعتکاف، اثر محمدجعفر استرآبادی (درگذشت ۱۲۶۳ق) که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نگهداری می‌شود.[۴۸]
- الاعتکافیه، از سیدمحمدعلی شهرستانی (درگذشت ۱۲۹۰ق)، که آقابزرگ تهرانی از وجود نسخه‌هایی از آن گزارش داده است.[۴۹]
در سال‌های اخیر با گسترش سنت اعتکاف، ده‌ها عنوان کتاب درباره این موضوع به چاپ رسیده است.[۵۰]
نظر دهید